راضیه استادی ـتوانانیوز ،تحولات ژئوپلیتیک خاورمیانه در سال‌های اخیر، به‌ویژه تقابل‌های بین لفظی و اقدامات تحریک‌آمیز رژیم صهیونیستی علیه ایران، امکان وقوع یک جنگ مستقیم میان دو طرف را از فرضیه‌ای بعید به سناریویی محتمل بدل کرده است. اگر این جنگ به وقوع بپیوندد، بی‌تردید نه‌تنها دولت ایران بلکه شهروندان عادی و صاحبان املاک خصوصی نیز دچار خسارات جدی خواهند شد.
در این میان، حقوق بین‌الملل به‌ویژه در قالب قواعد مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها، حقوق بشردوستانه بین‌المللی (IHL) و حقوق بشر بین‌المللی، ابزارهایی را برای مطالبه و جبران این خسارات در نظر گرفته است.
آغازگری جنگ و مسئولیت بین‌المللی دولت متجاوز
مطابق ماده ۲ بند ۴ منشور ملل متحد، استفاده از زور در روابط بین‌الملل جز در موارد دفاع مشروع یا تصمیم شورای امنیت ممنوع است. در صورتی که رژیم صهیونیستی آغازگر جنگ باشد، طبق قطعنامه ۳۳۱۴ مجمع عمومی سازمان ملل، این رژیم مرتکب “تجاوز نظامی” شده و متعاقب آن، مکلف به جبران کلیه آثار و پیامدهای جنگ خواهد بود.
اصل مسئولیت بین‌المللی دولت ایجاب می‌کند که دولت ناقض، خسارات وارده را جبران، تعهدات بین‌المللی را رعایت و از تکرار نقض جلوگیری کند
حمله به اموال خصوصی و نقض حقوق بشر
در هر جنگی، یکی از مهم‌ترین نگرانی‌ها، آسیب دیدن غیرنظامیان و اموال آن‌هاست. تخریب منازل، آپارتمان‌ها، زمین‌های کشاورزی، فروشگاه‌ها و دیگر اموال اشخاص حقیقی، مصداق آشکار نقض ماده ۵۲ پروتکل اول الحاقی به کنوانسیون‌های ژنو است که بر مصونیت اموال غیرنظامی تأکید دارد.
افزون بر آن، حمله به اموال شخصی بدون دلیل نظامی، ناقض حق مالکیت بوده و از منظر حقوق بشر بین‌المللی نیز محکوم است.
مثال کاربردی: اگر حمله موشکی اسرائیل موجب آتش‌سوزی در یک محله مسکونی شود و خودرو یا خانه چند شهروند ایرانی از بین برود، اسرائیل نه‌تنها مسئول خسارت مادی، بلکه مسئول آسیب‌های روانی، روحی و اجتماعی نیز خواهد بود.
انواع خسارات قابل مطالبه از رژیم صهیونیستی
در چارچوب نظام حقوق بین‌الملل، خساراتی که قابل مطالبه از دولت متجاوز هستند، عبارتند از:
الف) خسارات مادی:
نابودی یا آسیب به املاک (خانه، مغازه، زمین، خودرو)
هزینه‌های بازسازی یا جایگزینی اموال
خسارت به زیرساخت‌های اقتصادی و خانوادگ
ب) خسارات معنوی:
رنج و آلام شهروندان در نتیجه جنگ
آوارگی، بی‌خانمانی یا مهاجرت اجباری
آسیب‌های روانی کودکان و سالمندان
ج) خسارات غیرمستقیم:
قطع زنجیره تولید، تعطیلی کسب‌وکارها
کاهش ارزش املاک
توقف جریان اقتصادی در مناطق آسیب‌دیده
۴. ابزارها و سازوکارهای مطالبه جبران خسارت
برای مطالبه این خسارات، دولت ایران و افراد متضرر می‌توانند از مسیرهای زیر بهره گیرند:
پیگیری در دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ)
ایران می‌تواند علیه اسرائیل به دیوان شکایت کند، البته به شرط پذیرش صلاحیت دیوان توسط هر دو کشور یا در قالب یک اختلاف خاص. در این مسیر، دولت ایران نماینده حقوق اتباع خود نیز خواهد بود.
سازوکارهای بین‌المللی جبران خسارت
مانند کمیسیون غرامت کویت علیه عراق در سال ۱۹۹۱، سازمان ملل می‌تواند با تصویب قطعنامه‌ای، سازوکار جبرانی برای خسارات ایران ایجاد کند. در این چارچوب، شهروندان می‌توانند با تشکیل پرونده، مطالبه خسارت نمایند.
دادگاه‌های داخلی کشورها با صلاحیت جهانی
برخی کشورها مانند آلمان، فرانسه، اسپانیا و هلند، صلاحیت جهانی برای رسیدگی به جنایات جنگی و نقض حقوق بشر را پذیرفته‌اند. امکان اقامه دعوا علیه مقامات اسرائیلی یا دولت متجاوز در این کشورها وجود دارد.
دیوان کیفری بین‌المللی (ICC)
در صورتی که شورای امنیت پرونده را به ICC ارجاع دهد، مقامات اسرائیلی در معرض تعقیب کیفری بین‌المللی قرار خواهند گرفت
۵. وظیفه دولت ایران در حمایت از حقوق اتباع متضرر
دولت ایران موظف است:
مستندسازی کامل کلیه خسارات مادی و معنوی وارده؛
تأسیس سامانه ملی ثبت شکایات جنگی؛
پیگیری حقوقی در مجامع بین‌المللی؛
ارائه مشاوره حقوقی رایگان به شهروندان آسیب‌دیده؛
و در نهایت، تضمین دسترسی به عدالت و جبران برای تمامی شهروندانی که در اثر جنگ متضرر شده‌اند.
نتیجه‌گیری
جنگ، فراتر از خسارت‌های نظامی، تأثیرات عمیقی بر زندگی غیرنظامیان، اقتصاد، و ساختار اجتماعی کشور می‌گذارد. در فرض جنگ میان ایران و اسرائیل، چنانچه رژیم صهیونیستی آغازگر مخاصمه باشد، مسئولیت بین‌المللی سنگینی برای آن متصور است. این مسئولیت، نه‌تنها شامل دولت ایران به‌عنوان یک نهاد حاکمیتی، بلکه شامل تک‌تک شهروندانی است که دچار خسارت می‌شوند.
