مسئولیت حقوقی الگوریتم‌های املاک در گمراه‌کردن خریداران و فروشندگان ملک
راضیه استادی
راضیه استادی ـ توانانیوز ، با گسترش فناوری و شکل‌گیری پلتفرم‌های دیجیتال در بازار املاک، فرایند خرید، فروش و اجاره ملک به‌طور فزاینده‌ای به ابزارهای هوشمند و الگوریتم‌های توصیه‌گر وابسته شده است. امروزه بسیاری از خریداران ملک، نه از طریق مراجعه حضوری به مشاوران املاک، بلکه با استفاده از اپلیکیشن‌ها، سایت‌ها و پلتفرم‌های خودکار، پیشنهادهای ملکی دریافت می‌کنند. اما در پس این راحتی ظاهری، سوالی بنیادین وجود دارد:
اگر یک الگوریتم موجب گمراهی در انتخاب ملک شود، چه کسی مسئول است؟
الگوریتم‌های توصیه‌گر املاک؛ فرصت یا خطر پنهان؟
الگوریتم‌های املاک، بر اساس داده‌های کاربران (مثل موقعیت مکانی، میزان بودجه، سوابق جستجو، و گاهی حتی علاقه‌مندی‌های رفتاری)، به‌طور خودکار املاک خاصی را به آنان پیشنهاد می‌دهند. این فرآیند، که در نگاه اول منطقی و مفید به نظر می‌رسد، می‌تواند در عمل منجر به جهت‌دهی ناعادلانه، محروم‌سازی از گزینه‌های بهتر، یا حتی فریب غیرمستقیم کاربران شود
تحلیل حقوقی مسئولیت الگوریتم
در چنین حالتی، مسئولیت حقوقی در سه سطح قابل بررسی است:
۱. پلتفرم ارائه‌دهنده خدمت
مسئول اصلی عملکرد الگوریتم است. بر اساس نظریه‌ی “مسئولیت مبتنی بر تقصیر”، چنانچه اثبات شود پلتفرم با طراحی معیوب یا جانبدارانه‌ی الگوریتم، موجب فریب کاربر شده، مسئول جبران خسارت خواهد بود.
۲. برنامه‌نویس یا طراح الگوریتم
در موارد خاص ممکن است مسئولیت به طراح فنی نیز تسری یابد، به‌ویژه اگر طراحی به‌گونه‌ای بوده باشد که عمداً باعث برتری دادن به املاک خاص یا پنهان‌سازی اطلاعات شود.
۳. مشاوران یا فروشندگان متصل به پلتفرم
اگر اثبات شود که مشاوری از طریق پرداخت وجه یا قرارداد با پلتفرم، در اولویت‌بخشی غیرمنصفانه نقش داشته، او نیز ممکن است در مظان مسئولیت مدنی یا حتی کیفری قرار گیرد.
وضعیت حقوقی در نظام قانونی ایران
قانون تجارت الکترونیکی (۱۳۸۲) و قانون مسئولیت مدنی (۱۳۳۹)، هنوز نگاهی کلاسیک به مسئولیت دارند و از «الگوریتم» یا «تصمیم خودکار» سخنی به میان نیاورده‌اند. اما با استناد به اصول کلی همچون:
قاعده‌ی لاضرر
تقصیر در ارائه خدمت
اصل شفافیت و حق انتخاب آگاهانه
می‌توان بنیانی برای طرح دعوا علیه پلتفرم‌های هوشمند ترسیم کرد.
با این حال، نبود مقررات صریح در این زمینه، باعث می‌شود مسئولیت الگوریتم‌ها هنوز در منطقه‌ی خاکستری قرار گیرد.
پیشنهاد اصلاح و قانون‌گذاری
برای تضمین حقوق کاربران در برابر تصمیمات الگوریتمی در بازار املاک، پیشنهاد می‌شود:
۱. تدوین مقررات خاص در حوزه «خدمات ملکی دیجیتال»
۲. الزام به شفافیت عملکرد الگوریتم‌ها
۳. درج هشدارهای حقوقی در سامانه‌ها
۴. پیش‌بینی مسئولیت تضامنی برای پلتفرم و مشاوران دارای دسترسی ویژه
نتیجه‌گیری
الگوریتم‌ها، برخلاف ظاهر بی‌طرفشان، می‌توانند حامل سوگیری، تبعیض یا فریب پنهان باشند. در عصر دیجیتال، حفاظت از حقوق خریداران و فروشندگان ملک، تنها با بازنگری در مسئولیت حقوقی این سامانه‌ها ممکن است.
وکلای ملکی، باید پیش‌قراولان این تحول باشند؛ چرا که فردای دادرسی، در دادگاه‌هایی خواهد بود که طرف دعوا، یک الگوریتم بی‌صدا است
نویسنده: راضیه استادی
وکیل دادگستری
