تحلیل نوین حق حبس زن در نکاح؛ از مبانی فقهی تا چالش‌های رویه قضایی

راضیه استادی ـ توانا نامه ، حق حبس زن، یکی از حقوق مالی ناشی از عقد نکاح است که بر اساس آن، زوجه می‌تواند تا زمان دریافت تمام مهریه، از ایفای وظایف زناشویی خودداری کند. این حق ریشه در فقه امامیه دارد و در ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی ایران به‌صراحت پیش‌بینی شده است. هرچند مفهوم آن به ظاهر ساده است، اما در اجرا با چالش‌های حقوقی و اجتماعی متعددی مواجه شده است.

۱. مبنای قانونی و فقهی حق حبس

• ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی: «زن می‌تواند تا مهر به او تسلیم نشده از ایفای وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند، مشروط بر اینکه مهر او حال باشد و این امتناع، مسقط حق نفقه نخواهد بود.»

• این ماده برگرفته از فقه امامیه است که مهر را «عوض بضع» می‌داند و معتقد است تا وقتی عوض تسلیم نشده، معوض نیز الزام‌آور نیست.

۲. شرایط اعمال حق حبس

برای اینکه زوجه بتواند از حق حبس استفاده کند، شرایط زیر باید وجود داشته باشد:

۱. مهریه حال باشد: یعنی زمان پرداخت آن فرا رسیده باشد.

۲. زوجه هنوز تمکین نکرده باشد: اگر زن پیش از دریافت مهر به‌طور کامل تمکین کند، حق حبس از بین می‌رود.

۳. امتناع بدون سوءنیت: هدف باید صرفاً استیفای حق باشد، نه اذیت یا تنبیه زوج.

۳. آثار اعمال حق حبس

• زن می‌تواند از ایفای وظایف زناشویی خودداری کند.

• نفقه وی همچنان برقرار است (بر اساس ذیل ماده ۱۰۸۵ ق.م).

• در صورت شکایت زوج مبنی بر نشوز، زن می‌تواند به حق حبس خود استناد کند.

۴. چالش‌های عملی در دادگاه‌ها

با وجود وضوح نسبی ماده ۱۰۸۵، رویه قضایی در موارد زیر دچار اختلاف نظر است:

الف) حق حبس در نکاح موقت

قانون مدنی در ماده ۱۰۸۵ فقط نکاح دائم را صریحاً مد نظر دارد. پرسش این است که آیا در نکاح موقت که غالباً مهر نقداً تعیین می‌شود، زن می‌تواند از حق حبس استفاده کند یا خیر؟ برخی دادگاه‌ها به دلیل ماهیت خاص نکاح موقت، این حق را محدود می‌دانند.

ب) حق حبس پس از نزدیکی ناقص یا غیرمتعارف

گاهی زوجین پیش از تمکین کامل، روابط محدود یا غیرمتعارف دارند. آیا این عمل موجب سقوط حق حبس می‌شود؟ در رویه، پاسخ یکسان نیست.

ج) اثر توافق‌های پیش از ازدواج

اگر در عقدنامه شرط شود که زن بدون دریافت مهریه تمکین کند، آیا حق حبس ساقط می‌شود؟ نظر غالب، اعتبار این شرط را می‌پذیرد (ماده ۱۰ ق.م)، ولی برخی فقها آن را خلاف مقتضای ذات عقد می‌دانند.

۵. مقایسه تطبیقی

در حقوق فرانسه و برخی کشورهای اروپایی، مهریه وجود ندارد و به همین دلیل، نهادی مشابه حق حبس زوجه در نکاح پیش‌بینی نشده است. با این حال، در نظام‌های کامن‌لا، مفاهیمی مانند «Withholding Conjugal Rights» تا حدودی به این نهاد شباهت دارند.

۶. پیشنهاد اصلاح یا شفاف‌سازی قانون

تصریح به شمول یا عدم شمول نکاح موقت

تعیین تکلیف وضعیت پس از روابط ناقص یا توافقات پیش‌عقد

پیش‌بینی ضمانت اجرا برای نقض حق حبس توسط زوج

نتیجه‌گیری

حق حبس زن ابزاری مهم برای تضمین وصول مهریه است که باید هم در سطح آگاهی عمومی و هم در بُعد قانون‌گذاری به آن توجه شود. تبیین دقیق شرایط و آثار آن، می‌تواند از اختلافات خانوادگی و پرونده‌های پرحجم دادگاه‌ها بکاهد.

نویسنده : راضیه استادی

وکیل دادگستری