در دوره ساسانیان، شهری به نام شاپورخواست وجود داشت که منطقه خرم آباد کنونی را شامل می شد؛ شهری که به ویرانه ای تبدیل شد و خرم آباد پس از مدتی جای آن را گرفت. این قلعه پس از ساخته شدن شهر جدید خرمآباد نام قلعه خرم آباد را به خود گرفت.
به گزارش توانا نیوز، بسیاری بر این باورند که فلک الافلاک همان دژ شهر شاپورخواست است و در دوره ساسانی با اهداف حکومتی و نظامی از آن استفاده می کردند. گفته می شود یکی از استفاده های قلعه در آن دوران برای نگهداری اسرای رومی بوده است. در اینکه این قلعه در قرن چهارم هجری به فرمان بدرین حسنویه (از حاکمان لرستان) تجدید بنا شده، اتفاق نظر وجود دارد
قلعه فلک الافلاک در طول تاریخ تغییرات زیادی به خود دیده است که بیشترین این تحولات به دوره صفویه تا قاجار باز می گردند.
موقعیت استراتژیک قلعه فلک الافلاک
قلعه به دلیل اشراف به شهر و قرارگیری بر روی بلندی موقعیت استراتژیکی دارد. همین موقعیت خاص بوده که باعث شده از آن استفاده های مهمی شود:احداث بنا بر فراز صخره‌ها و اشراف کامل آن بر درهٔ تاریخی خرمآباد و نیز جاری شدن چشمهٔ گلستان از دامنهٔ شمالی تپه از ویژگی‌های اصلی بنا به‌شمار می‌آیند. از سوی دیگر، نزدیکی بنا با غارهای پیش از تاریخ دره گرم خرمآباد و دیگر آثار تاریخی مانند سنگ‌نوشته خرمآباد، مناره آجری، آسیاب گبری، پل شاپوری و گرداب سنگی بیانگر پیوستگی تاریخی قلعه با آثار یادشده است.
مقر حکومت آل حسنویه (حاکمان لرستان) و گنجور در زمان آل بویه آل حسنویه خاندان کُرد شیعه بودند که در سده چهارم قمری در کوه‌های زاگرس (کردستان، کرمانشاه، بروجرد، همدان، لرستان و ایلام تا نزدیک به خوزستان) حکومت می کردند.
مقر حکومتی اتابکان لر کوچک و والیان لرستان در دوره صفویه تا قاجار
اتابکان لر کوچک، سلسله ای لر بودند که بین سال های ۵۸۰ تا ۱۰۰۶ هجری قمری در لرستان و بخش‌هایی از استان‌های ایلام و همدان و خوزستان و مرکزی و کرمانشاه حکومت می کردند. پایتخت آنها شهر شاپورخواست (خرم آباد امروزی) بود و فلک الافلاک را به عنوان مقر فرماندهی شان برگزیده بودند.
شاه عباس صفوی پس از انقراض حکومت اتابکان لرستان، حسین خان را به منصب حکومت لرستان نشاند. شاه لقب والی را برای این حاکم برگزید و حکومت والیان لرستان از همین جا آغاز شد. در این دوران مرمت زیارتگاه‌ها و ایجاد باغ‌ها و تفرجگاه‌ها در صدر امور قرار گرفتند و ساخت آثار معماری قابل توجهی چون پل گپ خرمآباد و حمام حسین خانی و مرمت مسجد جامع خرمآباد نیز در این دوران رخ دادند.
مرمت و بازسازی در دوره قاجار
در سال ۱۲۳۷ هجری قمری بود که محمد علی میرزا دولتشاه به تخت حکومت کرمانشاه و لرستان تکیه زد. او دستور مرمت قلعه را صادر کرد که حالت نیمه مخروبه داشت و فرمان احداث دیوانخانه و سربازخانه را نیز در پایین قلعه داد. به این ترتیب این بنا در زمان قاجار و دوران سلطنت فتحعلی شاه مورد بازسازی قرار گرفت. قلعه در این دوران نام فلک‌الافلاک را به خود گرفت و مقر حکومت و مرکز اداری و نظامی منطقه شد.
قلعه فلک الافلاک در طول تاریخ تغییرات زیادی به خود دیده است که بیشترین این تحولات به دوره صفویه تا قاجار باز می گردند.
تغییرات قلعه در زمان پهلوی | پادگان نظامی و زندان سیاسی
در دوران پهلوی اول فلک الافلاک تغییراتی داشت به طوریکه در آنجا ساختمان‌هایی شامل اصطبل و سربازخانه و ستاد لشکر ۵ ارتش در محدوده آن احداث شد.
تا سال ۱۳۳۰ مهمات لشکر ۵ در این قلعه نگهداری می شد و پس از آن فلک الافلاک را برای میزبانی از تبعیدی ها و زندانیان سیاسی در نظر گرفتند. برای تغییر کاربری، فضای داخلی تالارهای قلعه تغییراتی به خود دیدند و یکی از معروف ترین این تغییرات، کندن کانالی در وسط تالارها بود. در سال ۱۳۳۸ برج تازه ساز (برج شمال غربی) بر اثر زلزله تخریب شد. فلک الافلاک تا سال ۱۳۴۷ به عنوان زندان مورد استفاده قرار می گرفت و در سال ۱۳۴۸ بری مدتی کوتاه به بایگانی راکد ارتش اختصاص یافت. در سال ۱۳۴۹ واگذاری این اثر توسط ارتش به وزارت فرهنگ و هنر سابق رخ داد و در سال ۱۳۵۴ موزه مردم‌شناسی و مفرغ‌های لرستان در آن برپا شد.
موزه و قسمتهای قلعه فلک الافلاک
امروزه دیگر خبری از زندان و یا دژ فلک الافلاک نیست و این بنا تبدیل به موزه قلعه فلک الافلاک شده است. این قلعه‌ی قدیمی در سال ۱۳۴۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و تبدیل به محلی شد که آثار بسیار ارزشمندی در آن نگهداری می‌شود.
در سال‌های اخیر با مرمت‌هایی که در نمای بیرونی و داخلی موزه قلعه فلک الافلاک صورت گرفته، بخش‌هایی مانند بخش مردم‌شناسی، باستان‌شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیاء، کتابخانه‌ای با کتب بسیار نفیس، چایخانه‌ی سنتی و مرکز فروش تولیدات فرهنگی در این بنای تاریخی راه‌اندازی شده است. بنابراین گردشگران این قلعه می‌توانند در کنار تماشای آثار و لوازم و لوازم برجای مانده از دوران ایران باستان، با فرهنگ اصیل مردم لرستان هم آشنا شوند.
حتی بخشی از اشیای عتیقه‌ی یافت شده در این قلعه با قدمت دو هزار سال، هم اکنون در موزه قلعه فلک الافلاک نگهداری می‌شوند.
در سال ۱۳۵۴ این بنا میزبان نمایشگاه منطقه‌ای مردم‌شناسی لرستان شد و در سال ۱۳۵۶ موزه مفرغ های لرستان در آن گشایش یافت.
امروزه موزه‌های باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیاء، مرکز فروش تولیدات فرهنگی و چایخانه سنتی در این مجموعه فرهنگی تاریخی راه اندازی شده اند.
سرنوشت بناهای دوره پهلوی
دو ساختمان مجموعه دوره پهلوی در محدوده فعلی دانشگاه لرستان قرار دارند که یکی از آنها محل برگزاری کلاس های درس است و نامش با شماره ۳۷۶۵ در فهرست آثار ملی قرار دارد. دانشگاه لرستان، قرینه همین ساختمان را در سال ۱۳۷۳ برای ساخت دپارتمان شیمی تخریب کرد و ساختمان دیگر نیز بانک شده است. ویژگی قابل توجه این بناها، یک دست بودن شان با بافت تاریخی اطراف قلعه است و می توان آنها را نمود دوره ای از تاریخ معماری ایران دانست و نام معماری ایرانی – فرنگی را بر آن نهاد.
کاربرد پلان متقارن، رعایت فاصله ها، آجرکاری پرکار به صورت برجسته در ساختمان دانشگاه و همچنین استفاده از سقف های شیروانی از ویژگی های این مجموعه ساختمان ها هستند.
معماری بی نظیر قلعه فلک الافلاک
معماری قلعه فلک الافلاک این بنا را به یکی از دیدنی‌ترین جاذبه‌های شهر خرمآباد تبدیل کرده است. این قلعه با وسعت ۵۳۰۰ مترمربع، به شکل یک هشت ضلعی نامنظم ساخته شده است. مصالح مورد استفاده در قلعه فلک الافلاک شامل سنگ، آجر قرمز بزرگ، ملات گچ، خشت و آهک است.
مرتفع‌ترین برج این قلعه تقریباً ۲۲.۵ متر بلندتر از تپه طراحی شده و ورودی آن به عرض ۱۰ متر و ارتفاع ۳ متر در برج جنوب غربی قرار دارد. بناهای داخل این قلعه شامل چهار سالن بزرگ، دو حیاط خلوت، چندین تالار کوچک، اتاق‌ها و دروازه‌هایی به سمت شمال است. گردشگرانی که قصد ورود به دژ را دارند باید از قسمت شمالی واردشده و خودشان را به راهروی حیاط اول برسانند.
حیاط اول
حیاط اول با چهار برج (دو برج در شمال و شمال غربی و دو برج در جنوب و جنوب غربی) احاطه شده و در شمال آن یک حمام دیده می‌شود. این حمام تا اواخر حکومت قاجاریه مورد استفاده قرار می‌گرفت. همچنین یک چاه در نزدیکی این حیاط و در پشت یک طاق بلند حفر شده که آب مورد نیاز حمام و آب شرب قلعه را تأمین می‌کرد. این چاه با استفاده از برش‌های صخره تا عمق ۴۰ متری زمین پیش رفته و در نهایت به سرچشمه رسیده است. جالب است بدانید هنوز هم می‌توان از این چاه بهره‌برداری کرد.
حیاط دوم
حیاط دوم در سمت شرقی و غربی ساخته شده و شباهت‌هایی به حیاط اول دارد. در چهار طرف این حیاط تالارهای بزرگی وجود دارند که از طریق مسیرهایی به یکدیگر مرتبط هستند و بازدیدکنندگان به راحتی می‌توانند بین تالارها جابه‌جا شوند. این سالن‌ها یا تالارها امروزه به موزه‌ی مردم‌شناسی لرستان تبدیل شده‌اند.
قلعه فلک الافلاک در دوره‌های مختلف بارها مرمت شده اما بیشترین تغییرات در ساختار آن، در دوران صفویه و قاجاریه انجام شده است. براساس اسناد تاریخی و طبق گفته‌های مردم بومی، تا صدسال پیش بارویی دولایه خشتی و دوازده برجی در اطراف بنای فعلی وجود داشت که هم اکنون از آنها فقط یک برج در شمال غربی و یکی دیگر در جنوب شرقی باقی مانده است.
آشنايي با موقعيت و پيشينه موزه
موزه مردم‌شناسي لرستان به عنوان يكي از غني‌ترين موزه‌هاي مردم‌شناسي كشور در صحن دوم قلعه فلك‌افلاك در مركز شهر خرمآباد قرار دارد. اين موزه پس از اولين موزه مردم‌شناسي لرستان كه در سالهاي 63-1354 به همت مركز مردم‌شناسي ايران و اداره فرهنگ و هنر وقت لرستان با عنوان «موزه مردم‌شناسي منطقه‌اي لرستان» در قلعه فلك‌الافلاك برپا بوده، دومين موزه مردم‌شناسي است كه در 28 ارديبهشت سال 1381 در همين مكان افتتاح و در سالهاي 83/84 نيز بخش‌هاي موسيقي و نان به آن اضافه گرديد.
موقعیت و مكان موزه
قلعه تاريخي فلك‌افلاك با 5300 مترمربع مساحت، دو صحن، هشت برج، 300 جان‌پناه و چاهي به عمق 40 متر در بلنداي تپه‌اي باستاني در مركز شهر خرمآباد واقع گرديده است. براساس آثار و شواهد به دست آمده و آثاري نظير گرداب سنگي، پل شكسته، آسياب گبري و ديگر بقاياي شهر باستاني شاپور خواست، ساخت اوليه اين بناي شكوهمند تاريخي را به زمان شاپور اول ساساني نسبت مي‌دهند. وجود چشمه آب گلستان در دامنه اين اثر تاريخي و قرار گرفتن آن بر فراز تپه‌اي صخره‌اي- خاكي و همچنين اشراف همه سويه آن بر دره تاريخي خرمآباد از ويژگي‌هاي قابل تعمق اين بنا است. اين بناي ارزشمند در دوره‌هاي گوناگون به نام‌هاي دژ شاپور خواست، سابر خواست، قلعه خرمآباد، قلعه والي، قلعه دوازده برجي، دژ سياه، قلعه فلك‌الافلاك،؛ قلعه سپه خوانده يا نوشته شده است. در ايام گذتشه به عنوان دژ، خزانه، مقر حكومتي، پادگان نظامي و زندان سياسي از آن بهره‌برداري شده است و سرانجام در سال 1349 به عنوان
يك اثر نفيس فرهنگي- تاريخي به شماره 883 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيد. در حال حاضر از اين مكان به عنوان موزه موقت مردم‌شناسي و باستانشناسي لرستان استفاده مي‌گردد.
بخش‌هاي موزه
اين موزه با ويترين‌هاي مربوط به اشياي تولد باورها و اعتقادات و روشنايي آغاز مي‌گردد. اشيايي با باورهاي كهن نظير، طلسم‌ها، گژك (خرمهره‌ها)، آويزه‌هاي اسفن ديي (اسپند) قاب قرآن، ريش كل، پوپ خروس، سر كبك، گلوي گرگ، و انواع مهره‌هاي چشم زخم، چراغ گردسوزلمپا، چراغ ميشي پيه‌سوز. ويترين ديگر مربوط به اين بخش اشياء مربوط به كتابت است كه عبارتند از: نكانومه (عقدنامه) قديمي، اسناد مالكيت، قلمدان، جوهردان، قلم‌ني، كتاب‌هاي قديمي: شيرين و فرهان، هزار و يك شب، شاهنامه، حيات المتقين و…
مسكن عشاير (سياه چادر) و فعاليتهاي زنان روستايي و عشاير
در گوشه‌اي از اين سالن نمونه‌اي از يك سياه‌چادر منطقه هوميان كوهدشت كه در گويش محلي دوار (dowar) گفته مي‌شود در مقياس يك ششم با تمامي جزئيات، ابزار و وسايل زندگي عشاير برپا شده است. در قسمت ديگر آن همراه با آواي مشك‌زني پيكره‌هايي از زنان عشاير و روستايي كه نقش به سزاي اين زندگي را به عهده دارند، در حال انجام فعاليتهاي روزمره زندگي مانند: مشك‌زني، تهيه دوغ و كره، سبدبافي، بن ريسي (نخ ريسي)، حمل هيزم، تهيه خوراك و بچه‌داري ديده مي‌شود.
موسيقي لرستان
به گواه اشياي مكشوفه مفرغي لرستان و آواهاي به يادگار مانده مويه‌ها و رقص‌هاي بومي كه هنوز هم در ميان مردم اين سامان اجرا مي‌شود، موسيقي لرستان يكي از گنجينه‌هاي كهن موسيقي اقوام ايراني است. در اين بخش انواع سازهاي بومي لرستان نظير سرنا، كرنا، دهل، دوزله، بلور، كمانچه (تال)، تنبك (تمك) به نمايش گذاشته شده است. در ميان همين مجموعه تصاوير و پيكره‌هايي از اساتيد معاصر موسيقي لرستان نظير: زنده ياد عليرضا حسين‌خان، كمانچه‌نواز و بداهه‌خوان، امام قلي امامي (عزيزي) تنبور نواز، نجف علي ميرزايي كلام‌خوان و تنبور نواز اهل حق، شاه ميرزا مرادي سرنانواز شهير لرستاني كه در اواخر عمر پرثمرش از سوي جشنواره آوينيون فرانسه لقب مرواريد اقيانوس را گرفت، همت علي سالم كمانچه‌نواز و ترانه‌سرا، پيرولي كريمي كمانچه‌نواز خلاق، توجه هر بيننده‌اي را به خود جلب مي‌كند.
نان
از انواع نان‌هايي كه هنوز در برخي از نقاط دور افتاده روستايي و عشايري توسط اهالي پخته مي‌شود، مي‌توان نان تآويي towi (ساجي)، فطيره fatira، شلكينه، ناسكينه، نان كَلك (بلوط)، نان جو، نان تيري و ديگر نان‌هايي نظير: برساق، كليره و كلوا را كه به مناسبت ايام نوروز يا مسافرت‌هاي دور و پذيرايي از مهمان و مراسم عروسي مورد استفاده قرار مي‌گرفته را نام برد. در اين بخش نمونه‌هايي از فن‌آوريهاي تهيه نان مانند: آسياب آبي، آسياب دستي (بردگلو bardgelo، دسر- دس‌هر dasar)، شيوه‌هاي پخت نان تآويي و تيري به همراه ظروف مربوط به نگهداري غلات و پخت نان در معرض نمايش گذارده شده است
ويترين تعزيه و طلسمات با مجموعه‌اي از اشياي مربوط به شبيه‌خواني و رمالي مانند: كلاه‌خود، تن‌پوش، زره، سپر، شمشير، نسخ خطي شبيه‌خواني انواع تعويذها، دعاها و ويترين پوشاك سنتي مردان و زنان با مجموعه‌اي از انواع سرپوش و تن‌پوش‌هاي زنانه و مردانه مانند: كت، گل و ني، مي‌نا، لچك، كلآونمدي (كلاه)، زيورآلات، شال، ستره، چوغا، قوه، كلنجه، يل، سرداري، جومه (پيراهن)، جليسقه(جليقه)، آژيه (نوعي پاپوش سنتي) در اين سالن قرار گرفته‌اند.
نمایش صحنه‌هايي از فعاليت زن و مرد كولي (خراط)، كشاورزان و مرد آهنگر
صحنه كولي‌ها:
زن و مرد كولي (خراط) در حال تهيه ابزار و وسايل كشاورزي نظير: شن (آشير)، كم (نوعي الك، غربال).
صحنه كشاورزي: مرد كشاورز با گاوآهني (دار و برگ) در حين شخم زدن زمين است و در گوشه ديگر آن مرد كشاورز سوار بر خرمن كوب سنتي (چون) در حال كوبيدن خرمن گندم ديده مي‌شود.
صحنه مرد آهنگر:
در كنار كوره‌اي قديمي چهره مرد آهنگر، در حالي كه پتك بر سندان مي‌كوبد در ميان مجموعه‌اي از دست ساخته‌هاي خود مانند: ابزار و يراق درهاي قديمي، لگام و ركاب اسب، انواع كركيت (دفتين) جلوه‌اي ديگر به اين مجموعه بخشيده است.
نمايشگاه عكس طبيعت و زندگي
معماری قلعه فلک‌الافلاک و مصالح به کار رفته در آن بی‌نظیر می باشد چراکه با توجه به اینکه خرمآباد، شهری خوش آب و هوا و همراه با بارش‌های سیل آسا است، قلعه روی تپه ساخته شده است و سیستم رطوبت گیری دارد.
این بنای کم نظیر به شماره ۸۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده که از دهه های گذشته دغدغه بسیاری برای ثبت جهانی این اثر ارزشمند عنوان شده که متاسفانه تاکنون برطرف نشده است و شاهکار معماری جهان همچنان در فهرست ثبت موقت جهانی قرار دارد.
نویسنده :آزاده حسن خانی
پژوهشگر حوزه اجتماعی
